Δημοσιεύτηκε στην έντυπη εφημερίδα Today Press
του Δημήτρη Καμπουράκη
Υπάρχουν λέξεις στην ελληνική δημόσια ζωή που λειτουργούν σαν γυμνά καλώδια: ακούς τη μία άκρη και αμέσως σπινθηρίζει η άλλη. Πες «Δημόσιο» και ακούς «τεμπελχανείο». Πες «αξιολόγηση» και κάποιος φωνάζει «ρουσφέτι». Πες «απόλυση» και θα ξεσηκωθεί η μισή χώρα. Αλλά πες «μονιμότητα» και τότε —ακόμα κι αν έχεις κλείσει το ραδιόφωνο— θα την ακούσεις να σκίζει τον αέρα σαν σειρήνα: ηρωική, αναχρονιστική, παρηγορητική, και ενίοτε εξοργιστική.
Πώς φτάσαμε όμως ως εδώ; Πόσο «μοναδικό» είναι το ελληνικό καθεστώς μονιμότητας και ποια είναι η βαθύτερη αιτία της επιμονής του; Είναι πράγματι προϊόν κρατισμού ή μήπως… φόβος εναλλαγής εξουσίας;
Η ιστορική μήτρα: Πλατεία Κλαυθμώνος
Η έννοια της μονιμότητας στο ελληνικό Δημόσιο δεν γεννήθηκε από κάποια γραφειοκρατική ιδεοληψία. Γεννήθηκε από ανάγκη. Πριν κατοχυρωθεί θεσμικά, ήταν αντικείμενο εκβιασμού και κομματικής εκκαθάρισης. Τον 19ο αιώνα, κάθε αλλαγή κυβέρνησης σήμαινε και κύμα απολύσεων: οι «δικοί μας» μέσα, οι «άλλοι» έξω. Οι απολυμένοι συγκεντρώνονταν μπροστά από το Υπουργείο Εσωτερικών, στην πλατεία που τότε λεγόταν Δημοκρατίας —αλλά μετά από τόσους κλαυθμούς, πήρε το διαχρονικό της όνομα: Πλατεία Κλαυθμώνος.
Η εικόνα ήταν σουρεαλιστικά επαναλαμβανόμενη: σήμερα κλαίνε οι «γαλάζιοι», αύριο οι «πράσινοι», μεθαύριο οι «ροζ». Το δάκρυ, διακομματικό. Η λέξη «Παυσανίας» —όχι ο αρχαίος στρατηγός, αλλά η ονομασία για τον απολυμένο δημόσιο υπάλληλο— έγινε συνώνυμη του αδικημένου πολίτη.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι το Σύνταγμα του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1911 ήταν το πρώτο που κατοχύρωσε ρητά τη μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων. Όχι ως προνόμιο, αλλά ως ασπίδα απέναντι στη μεταβαλλόμενη και κακοήθη κομματοκρατία.
Η μεταπολιτευτική εγγύηση: Άρθρο 103
Από το 1911 και μετά, η μονιμότητα ήταν διαρκώς κατοχυρωμένη συνταγματικά. Μετά τη Χούντα, το Σύνταγμα του 1975 δεν ξέχασε αυτό το ιστορικό τραύμα. Το Άρθρο 103 είναι η θεσμική απόσταξη του φόβου απέναντι στην κομματική αυθαιρεσία και στον αυταρχισμό.
Στην πιο κρίσιμη του παράγραφο (παρ. 4), το άρθρο αναφέρει:
«Οι δημόσιοι υπάλληλοι που καταλαμβάνουν οργανικές θέσεις είναι μόνιμοι, εφόσον οι θέσεις αυτές δεν είναι προσωρινές. Η μονιμότητα αίρεται μόνο με απόφαση του αρμόδιου υπηρεσιακού συμβουλίου και μόνο για λόγους ανικανότητας ή πειθαρχικού παραπτώματος.»
Με άλλα λόγια, κανένας υπουργός —ούτε ο πιο σιδερένιος, ούτε ο πιο παρορμητικός— δεν μπορεί να απολύσει υπάλληλο επειδή δεν του “κάθεται καλά”. Η δημοσιοϋπαλληλική ιδιότητα προστατεύεται απολύτως, είναι συνταγματικά ανέγγιχτη.
Πώς το κάνουν οι άλλοι;
Είναι η Ελλάδα η μόνη χώρα με τέτοια προστασία των δημοσίων υπαλλήλων; Όχι ακριβώς —αλλά είμαστε ανάμεσα στους πιο ευλαβικούς υπερασπιστές της. Αναζήτησα στο διαδίκτυο στοιχεία για άλλες χώρες.
Γερμανία: Εκεί υπάρχει το ειδικό καθεστώς των Beamte —δημόσιοι υπάλληλοι με ισόβια μονιμότητα, αλλά αυστηρότερη πειθαρχία και απαγόρευση απεργίας. Δεν είναι όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι Beamte —μόνο όσοι υπηρετούν σε τομείς «κρίσιμης κρατικής ευθύνης».
Γαλλία: Με παράδοση υπερπροστασίας, η χώρα έχει αρχίσει από το 2019 να χρησιμοποιεί συμβασιούχους κατά κόρον, αποδυναμώνοντας τη μονιμότητα. Οι προσλήψεις με αορίστου χρόνου αυξάνονται, και η διοίκηση γίνεται πιο «ευέλικτη».
Ηνωμένες Πολιτείες: Οι ομοσπονδιακοί υπάλληλοι αποκτούν de facto μονιμότητα μετά από δοκιμαστική περίοδο, αλλά η απόλυσή τους είναι δυνατή υπό όρους, ιδίως για λόγους αναδιοργάνωσης ή υποχρηματοδότησης. Ο Τραμπ, τις πρώτες 100 μέρες του απόλυσε πολλές χιλιάδες δημοσίων υπαλλήλων και μάλιστα δίχως ν’ ανοίξει μύτη.
Καναδάς: Οι μόνιμοι υπάλληλοι (indeterminate) μπορούν να απολυθούν σε περίπτωση «υπεράριθμου προσωπικού», ενώ υπάρχουν τακτικές αξιολογήσεις.
Ιαπωνία: Εκεί κυριαρχεί η ισόβια απασχόληση περισσότερο ως κοινωνικό συμβόλαιο παρά ως νομική εγγύηση. Η δημόσια διοίκηση κινείται αργά, αλλά παραμένει πειθαρχημένη.
Γιατί λοιπόν την κρατάμε;
Η μονιμότητα στην Ελλάδα επιβιώνει, όχι μόνο διότι την προστατεύει το Σύνταγμα, αλλά διότι έχει πλέον γίνει κομμάτι του ελληνικού DNA. Ξεκίνησε ως πολιτισμικός αντισταθμιστής και ως εγγύηση του εργαζόμενου στο κράτος ότι δεν θα πεταχτεί σαν λεμονόκουπα επειδή άλλαξε η κυβέρνηση. Όταν κατοχυρώθηκε ήταν φρένο στην εκδικητική πελατειακή πολιτική, στην συνέχεια κατέληξε τροχοπέδη. Αναπτυξιακή, κοινωνική, συντεχνιακή.
Όλοι πια ξέρουν τον αντίλογο. Σήμερα συζητείται ανοικτά, δεν είναι ταμπού όπως παλιότερα. Στην πράξη, η μονιμότητα σπάνια (ή ποτέ) συνοδεύεται από αντίστοιχη αξιολόγηση. Ο καλός υπάλληλος αντιμετωπίζεται το ίδιο με τον αδιάφορο. Η ατιμωρησία και η έλλειψη λογοδοσίας είναι υπαρκτά φαινόμενα. Το Δημόσιο γίνεται συχνά «χώρος σταθερότητας» όχι επειδή λειτουργεί άριστα, αλλά επειδή δεν ενοχλείται κανείς.
Το ελληνικότατο «τρούπωσα» είναι η πιο φωτογραφία αυτής της χρόνιας παρακμής. Όποιος καταφέρει να μπει στο δημόσιο, είτε μέσω ΑΣΕΠ είτε με άλλους πλάγιους τρόπους (που πάντα βρίσκονται), ξέρει ότι θα έχει σταθερή δουλειά μέχρι να βγει στην σύνταξη, ανεξαρτήτως αν δουλεύει ή …δουλεύει τον κόσμο και την υπηρεσία. Άπαξ δε και διοριστεί, μετά θα «ανελιχθεί» ή θα «τακτοποιηθεί» κατά πως τον βολεύει, πάντα υπάρχουν υπουργοί, βουλευτές και συνδικαλιστές για να τον εξυπηρετήσουν.
Μπορεί να αλλάξει κάτι;
Η συζήτηση περί άρσης της μονιμότητας επανέρχεται περιοδικά στην δημόσια συζήτηση, συνήθως ως ρητορικό τέχνασμα, ως μακρινή προσδοκία ή ως καταγγελία σκοτεινού σχεδίου, αλλά ποτέ ως εφαρμοσμένη πολιτική. Η ΝΔ την (ψιλο)στηλιτεύει, ο ΣΥΡΙΖΑ την υπερασπίζεται, το ΠΑΣΟΚ άλλοτε τη διαφημίζει, άλλοτε την αναστοχάζεται. Κανείς όμως δεν αγγίζει την ουσία.
Γιατί; Διότι για να αρθεί ή να περιοριστεί η μονιμότητα χρειάζεται συνταγματική αναθεώρηση —δηλαδή 180 ψήφοι σε μία Βουλή και 151 στην επόμενη. Και καμία κυβέρνηση μέχρι τώρα δεν έχει αναλάβει το πολιτικό κόστος μιας τέτοιας μάχης. Το γιατί, είναι προφανές. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία, ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων στην Ελλάδα ανέρχεται σε 772.727 άτομα, αν προσθέσουμε όλες τις κατηγορίες και τους αιρετούς.
Αναλυτικότερα, με βάση στοιχεία από τον Απρίλιο του 2024, η σύνθεση του δημόσιου τομέα έχει ως εξής: 563.786 άτομα τακτικό προσωπικό, 158.800 άτομα μη τακτικό προσωπικό, 3.094 μετακλητοί υπάλληλοι, 10.664 αιρετοί, 1.330 όργανα διοίκησης, 15.580 άτομα έκτακτο λοιπό προσωπικό. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί περίπου στο 16% του συνόλου των εργαζομένων στη χώρα.
Οι αριθμοί αυτοί δεν δείχνουν μόνο πόσο τεράστιο είναι το δημόσιο μας, αλλά και πόσο δύσκολο είναι να τα βάλει κανείς μαζί του. Αν αθροίσουμε και τις οικογένειες των δημοσίων υπαλλήλων, φτάνουμε στο 1,5 με 2 εκατομμύρια ανθρώπους. Ποιος θέλει μια τέτοια μάζα απέναντι του; Από την άλλη, δεν απαιτείται συνταγματική αναθεώρηση για να εφαρμοστεί αξιολόγηση με συνέπειες. Ή για να ενισχυθούν τα πειθαρχικά συμβούλια. Ή για να επιβραβεύεται η αποδοτικότητα.
Μονιμότητα ή μετριότητα;
Η μονιμότητα στο Δημόσιο είναι σαν μια καλοκαιρινή μουριά στην πλατεία του χωριού: παλιά, σκιερή, και μερικές φορές γεμάτη κάμπιες. Προστατεύει από την αυθαιρεσία αλλά δεν εμποδίζει την αδράνεια. Είναι ένα ιστορικό καταφύγιο, αλλά ίσως ήρθε η ώρα να μετατραπεί από άσυλο στασιμότητας σε εγγύηση αποτελεσματικότητας. Τώρα τελευταία εμφανίστηκαν δημοσκοπήσεις που δείχνουν ένα 80% του ελληνικού λαού να μην διαφωνεί με την άρση της. Ανάμεσα σ’ εκείνους που απάντησαν θετικά, ήταν και μερικοί δημόσιοι υπάλληλοι. Βρισκόμαστε, λοιπόν, μπροστά στην κατάρριψη ενός ταμπού ενός αιώνα; Ίσως.
Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος προ ημερών, είπε ότι για να υπάρξει τέτοια συζήτηση ουσίας στην επερχόμενη συνταγματική αναθεώρηση, «χρειάζονται ευρύτερες συναινέσεις». Δίκιο έχει, αλλά τέτοιες συναινέσεις δεν διαφαίνονται. Οπότε πρακτικά, το ζητούμενο δεν είναι να καταργηθεί η μονιμότητα. Αυτό θα γίνει κάποτε, αλλά ενδεχομένως γενιά μας να μην το προλάβει καθόλου. Άρα επί του παρόντος, αυτό που επείγει να καταργηθεί, είναι η έννοια της αδιαφορίας ως αυτονόητου και συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος.
