Σαν σήμερα, στις 29 Μαΐου 1453, έπεσε η Κωνσταντινούπολη. Το λυκόφως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που είχε μετατραπεί σε φάντασμα του παρελθόντος, έφτασε στο τέλος του μετά από μια τιτάνια –αλλά άνιση– αντίσταση 53 ημερών απέναντι στους Οθωμανούς του Μωάμεθ Β’. Η Άλωση της Πόλης αποτελεί ένα από τα πιο πολυσυζητημένα και φορτισμένα ιστορικά γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας. Πέρα όμως από τις επικές περιγραφές, υπάρχουν και μύθοι που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Ξεχωρίζουμε εφτά από αυτούς και καταγράφουμε τι πραγματικά συνέβη.
Η πτώση της Κωνσταντινούπολης μπορεί να σηματοδότησε την έναρξη της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα, πλην όμως το σημαντικότερο: οδήγησε στον κολοφώνα της αναγέννησης των αρχαίων ελληνικών σπουδών που μεταλαμπαδεύτηκε στην Ιταλία αρχικά καθώς και στην υπόλοιπη Ευρώπη στη συνέχεια.
1. Η Κερκόπορτα άνοιξε τον δρόμο στους Οθωμανούς;
Ένας από τους πιο διαδεδομένους μύθους αφορά την περίφημη Κερκόπορτα, μια μικρή πύλη στα δυτικά τείχη. Κατά την παράδοση, κάποιος την άφησε ανοιχτή, επιτρέποντας την είσοδο των Τούρκων. Η ιστορική αλήθεια είναι λιγότερο κινηματογραφική: ναι, η Κερκόπορτα υπήρχε, αλλά δεν τεκμηριώνεται από τις πρωτογενείς πηγές ότι αυτή υπήρξε η κύρια αιτία της κατάρρευσης. Η Άλωση ήταν αποτέλεσμα της στρατιωτικής υπεροχής και της εξάντλησης των αμυνόμενων.
2. Ήταν πράγματι απροετοίμαστοι οι Βυζαντινοί;
Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος είχε πλήρη επίγνωση της κατάστασης. Ήδη από το 1449, προσπαθούσε να εξασφαλίσει συμμαχίες και στρατιωτική ενίσχυση. Όμως, η Αυτοκρατορία είχε συρρικνωθεί δραματικά. Οι αμυνόμενοι ήταν περίπου 7.000, εκ των οποίων 2.000 ήταν ξένοι μισθοφόροι. Αντιμετώπιζαν μια στρατιά 150.000 ανδρών, ένα πανίσχυρο ναυτικό και πρωτοποριακό πυροβολικό. Η άνιση μάχη δεν ήταν θέμα προετοιμασίας, αλλά αριθμών και ισχύος.
3. Γιατί δεν ήρθε βοήθεια από τη Δύση;
Ο μοιραίος διχασμός των Βυζαντινών μεταξύ «Ενωτικών» και «Ανθενωτικών» υπονόμευσε κάθε πιθανότητα αποτελεσματικής συμμαχίας με τη Δύση. Ο Πάπας Νικόλαος Ε’ έθεσε και πάλι ως όρο την Ένωση των Εκκλησιών, στέλνοντας εκπροσώπους και όχι στρατό. Οι προσπάθειες για ενότητα προκάλεσαν αντίδραση: «Ούτε την ένωσιν, ούτε την βοήθειαν χρειαζόμεθα». Οι πληγές από την Άλωση του 1204 από τους Λατίνους ήταν ακόμη νωπές.
4. Οι Οθωμανοί ήταν πιο ανεκτικοί από τους Λατίνους;
Η σύγκριση δεν είναι απλή. Πολλοί χριστιανοί υπηρέτησαν στο οθωμανικό διοικητικό και στρατιωτικό σύστημα. Πλήρωναν λιγότερους φόρους από ό,τι στους Λατίνους και είχαν μεγαλύτερη θρησκευτική ανοχή. Ο Λουκάς Νοταράς αποτύπωσε εύγλωττα αυτό το δίλημμα: «Κρειττότερον εστίν ειδέναι φακιόλιον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν». Δεν ήταν φιλοτουρκισμός – ήταν απόγνωση και μνήμη.
5. Ο Μωάμεθ Β’ κατέκτησε από τύχη ή στρατηγική;
Κάθε άλλο. Ο νεαρός σουλτάνος αποδείχθηκε ιδιοφυής στρατηγός. Χρησιμοποίησε ό,τι πιο προηγμένο υπήρχε σε οπλισμό (το γιγαντιαίο κανόνι που έσπασε τα τείχη), καινοτόμες μεθόδους (η ναυτική μεταφορά πλοίων διά ξηράς στον Κεράτιο), και χτύπησε συντονισμένα σε όλα τα μέτωπα. Οι στρατιωτικές επιλογές του ήταν αυτές που καθόρισαν την έκβαση.
6. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος πέθανε ηρωικά;
Ναι. Αρνήθηκε να εγκαταλείψει την Πόλη και πολέμησε ως απλός στρατιώτης. Πηγές αναφέρουν ότι είπε στους στρατηγούς του: «Δεν μπορώ να φύγω, είναι αδύνατον». Πέθανε στις επάλξεις, πολεμώντας μέχρι τέλους. Η σορός του δεν αναγνωρίστηκε παρά μόνο από τα βασιλικά χρυσά εμβλήματα στις περικνημίδες του.
7. Η Άλωση ήταν αναπόφευκτη;
Ναι και όχι. Ήταν το επιστέγασμα μιας μακράς πορείας παρακμής. Από το 1204 και την Πρώτη Άλωση, η Αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να ανασυγκροτηθεί ουσιαστικά. Η εσωτερική διαίρεση, η οικονομική κατάρρευση, η αδυναμία στρατηγικής σύμπραξης με τη Δύση και η συστηματική άνοδος των Οθωμανών έκαναν το τέλος αναπόφευκτο.
Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν μόνο το τέλος μιας αυτοκρατορίας. Ήταν η αρχή μιας νέας εποχής: της Οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και της ανακατανομής ισχύος μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η μνήμη της Άλωσης παραμένει χαραγμένη στη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων όχι μόνο ως ιστορικό γεγονός, αλλά και ως σύμβολο της πτώσης και της προσδοκίας για ανάσταση.
