«Το εκλογικό σύστημα και οι εκλογικές περιφέρειες ορίζονται με νόμο που ισχύει από τις μεθεπόμενες εκλογές, εκτός και αν προβλέπεται η ισχύς του άμεσα από τις επόμενες εκλογές με ρητή διάταξη που ψηφίζεται με την πλειοψηφία των δύο τρίτων του όλου αριθμού των βουλευτών». Η πρώτη παράγραφος του αρ. 54 του Συντάγματος, όπως αυτό αναθεωρήθηκε το 2001, δεν επιδέχεται ετέρων ερμηνειών ούτε ως προς το ποσοστό εισόδου των κομμάτων στη Βουλή, δηλαδή εάν θα μπορούσε με απόλυτη πλειοψηφία 151 ψήφων να διαμορφωθεί από το 3% στο 5%.
Η συζήτηση του τελευταίου διαστήματος περί αλλαγής του εκλογικού θεωρείται για τον πρωθυπουργό Κυρ. Μητσοτάκη λήξασα, κι άλλωστε η διάλυση της μείζονος και της ελάσσονος αντιπολίτευσης, όπως και ο κοινοβουλευτικός πολυκερματισμός, οφείλεται εν πολλοίς στην απόφαση των κυβερνήσεων ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ τον Ιούλιο του 2016 (ν. 34406/2016) να επαναφέρουν το σύστημα της απλής αναλογικής, καταργώντας το «μπόνους» των 50 εδρών του πρώτου κόμματος.
Εκείνη η μεταβολή –ψηφισθείσα από 179 βουλευτές– προκάλεσε δύο διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2023, εκτοξεύοντας τη διαφορά των δύο πρώτων κομμάτων στις 23 μονάδες (ΝΔ: 40,79% έναντι ΣΥΡΙΖΑ: 17,83%), με συνέπεια την πολιτική τιμωρία των εμπνευστών της.
Η θεμελιώδης λαϊκή κυριαρχία, κατά το αρ. 1 του Συντάγματος, υπερέβη όσους επιχείρησαν να τη διαστρέψουν.
Ακόμη και το 1989, όταν το ΠΑΣΟΚ στο τέλος της θητείας του ψήφισε νόμο απλής αναλογικής (ν. 1847/1989), δεν κατάφερε να αποτρέψει την άνοδο της ΝΔ στην εξουσία, έστω και αν χρειάστηκε να διεξαχθούν τρεις εκλογές σε διάστημα δέκα μηνών. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πρόωρες εκλογές της 11ης Μαΐου 1958, κατά τις οποίες εφαρμόστηκε νέο σύστημα προκειμένου να συρρικνωθεί το τρίτο κόμμα, η ΕΔΑ· ωστόσο τερμάτισε δεύτερη, αφήνοντας πίσω το κόμμα των Φιλελευθέρων, κι έτσι η Αριστερά εισήλθε ευθέως στον στενό κύκλο της εξουσίας, έχοντας καθοριστικό ρόλο στις μετέπειτα εξελίξεις.
Ιστορία
Σύμφωνα με τη σχετική βιβλιογραφία («Από τον εμφύλιο στη Χούντα» Σπ. Λιναρδάτος, «Πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα» J. Meynand, «Καχεκτική Δημοκρατία» Ν. Νικολακόπουλος, «Παρατάξεις και κόμματα στη μεταπολεμική Ελλάδα» Σ. Ριζάς), συνήθης πρακτική ήταν «η αναζήτηση συστημάτων που ευνοούσαν τη συγκέντρωση των πολιτικών δυνάμεων». Έτσι λοιπόν, οι εκλογές του 1946 και του 1950 έγιναν με σύστημα που προσέγγιζε την απλή αναλογική, εξασφαλίζοντας στα αυτοτελή κόμματα τη σχετικά εύκολη συμμετοχή τους στη δεύτερη κατανομή των εδρών, αυτών δηλαδή που είχαν μείνει αδιάθετες από την πρώτη κατανομή (σς. κάτι αντίστοιχο εφαρμόστηκε και το 1989). Στην αναμέτρηση της 9ης Σεπτεμβρίου 1951 καθιερώθηκε η ενισχυμένη αναλογική (ν. 1878/1951) προς άρση των αδιεξόδων που οδηγούσαν προηγούμενα σε μεγάλα κενά εξουσίας. Κυριότερο χαρακτηριστικό του νέου πλαισίου ήταν «οι αυθαίρετα υψηλοί φραγμοί που προέβλεπε για την είσοδο των κομμάτων ή συνασπισμών αυτών στη β΄ κατανομή (17%-20%)» ώστε να διασφαλιστεί η διάθεση των εδρών στα 2-3 πρώτα κόμματα και να σταματήσει η ακυβερνησία.
Το «τριφασικό»
Τον Οκτώβριο του 1955 πεθαίνει ο Αλέξανδρος Παπάγος και τον διαδέχεται ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, εκ των κορυφαίων υπουργών του, ο οποίος προκηρύσσει εκλογές για τις 19 Φεβρουαρίου 1956, ώστε να κυβερνήσει με λαϊκή εντολή. Περιορισμοί στην αλλαγή του εκλογικού νόμου δεν υπήρξαν, κι άλλωστε το Σύνταγμα του 1952 θεωρούνταν ήδη πεπαλαιωμένο, με τη συντριπτική πλειοψηφία των βασικών του διατάξεων να έχει τις καταβολές της στο Σύνταγμα του 1864. Τον Νοέμβριο λοιπόν του 1955 ψήφισε εκλογικό νόμο «πλειοψηφικό με περιορισμένη εκπροσώπηση της μειοψηφίας», τον αποκαλούμενο «τριφασικό» (ν. 3457/1955). Όριζε ότι στις περιφέρειες που εξέλεγαν έως 3 βουλευτές θα ίσχυε το πλειοψηφικό, στις περιφέρειες που εξέλεγαν 4 έως 10 βουλευτές επίσης το πλειοψηφικό με περιορισμένη εκπροσώπηση του δεύτερου κόμματος ή συνασπισμού, και στις άνω των 10 βουλευτών περιφέρειες οι έδρες κατανέμονταν αναλογικά μεταξύ των δύο πρώτων εκλογικών σχηματισμών. Προβλεπόταν όμως ότι, για να έχει το δεύτερο κόμμα (ή ο συνασπισμός) δικαίωμα στη διανομή των εδρών μιας εκλογικής περιφέρειας, έπρεπε να συγκεντρώσει τουλάχιστον το 15% των ψηφοδελτίων και στη συγκεκριμένη περιφέρεια και στην επικράτεια, ή το 25% αν επρόκειτο για συνασπισμό.
Ένα μήνα πριν τις εκλογές, ο Καραμανλής ιδρύει την ΕΡΕ, «απορροφώντας» τον Συναγερμό του Παπάγου, τα υπολείμματα του Λαϊκού Κόμματος αλλά και σχηματισμούς του πολιτικού κέντρου, ενώ παρέχει το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες. Απέναντί του τέθηκε η Δημοκρατική Ένωση, ως προϊόν συνεννόησης δύο συνασπισμών και επτά μικρότερων κομμάτων. Η Ένωση όμως αντιμετώπιζε ένα μοναδικό στα χρονικά πρόβλημα: διέθετε τέσσερις αρχηγούς (Σοφ. Βενιζέλος, Παπανδρέου, Παπαπολίτης και Μπαλτατζής). Το σχήμα κατέρρευσε, αν και στις εκλογές έλαβε κατά τι περισσότερες ψήφους από την ΕΡΕ (1,62 εκατομμύρια έναντι 1,59 εκατομμύρια), η οποία εξέλεξε 165 βουλευτές εκμεταλλευόμενη την αυτόνομη κάθοδό της.
Διατάραξη
Η καραμανλική κυριαρχία διαταράχθηκε έντονα 1,5 χρόνο αργότερα, όταν οι Σοφ. Βενιζέλος με τους Γ. Ράλλη και Π. Κανελλόπουλο συζητούσαν την πτώση της κυβέρνησης της ΕΡΕ και τη δημιουργία «συμμαχικού σχήματος για τους χειρισμούς στο Κυπριακό ζήτημα». Όταν η κατάσταση έφτασε στο μη περαιτέρω, ο Κ. Καραμανλής, εξασφαλίζοντας τη συναίνεση του Γ. Παπανδρέου και φυσικά του βασιλέως Παύλου, θέλησε να θωρακίσει με νέο νομοθέτημα την ενισχυμένη αναλογική. Βασική καινοτομία ήταν η δημιουργία μηχανισμού παραχώρησης των εδρών στη β΄ κατανομή, καθώς διέβλεπε υπαρκτό κίνδυνο από τα Αριστερά, ότι η ΕΔΑ θα αύξανε τα ποσοστά της στην τρίτη θέση. Τελικά η κάλπη της 11ης Μαΐου 1958 ανέδειξε στη δεύτερη θέση την ΕΔΑ του Ι. Πασσαλίδη (24,42%), στην τρίτη θέση το κόμμα των Φιλελευθέρων των Σοφ. Βενιζέλου και Γ. Παπανδρέου, διέλυσε την καιροσκοπική ομάδα «Ένωση Λαϊκών Κομμάτων» των Ράλλη, Κανελλόπουλου κτλ. και εδραίωσε την ΕΡΕ με επιπλέον έδρες (171 από 165). Ο δρόμος για τη συνεργασία της ΕΔΑ με τα κεντρώα κόμματα είχε ανοίξει διάπλατα, όπως και ο ασκός του Αιόλου μετά τις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961, στις οποίες η ΕΡΕ αύξησε τα ποσοστά της (50,82%), κατανικώντας τη νεοπαγή Ένωση Κέντρου (33,65%) των οκτώ κομμάτων, εν μέσω καταγγελιών εκτεταμένης βίας και νοθείας.
Ραγδαίες εξελίξεις
Η πολιτική κρίση κορυφωνόταν κι ο Κ. Καραμανλής υποβάλλει την παραίτηση της κυβέρνησής του στις 11 Ιουνίου 1963, διαφωνώντας δημόσια με τον θρόνο σχετικά με τη σκοπιμότητα της επίσημης επίσκεψης που σχεδίαζαν να πραγματοποιήσουν οι βασιλείς στο Λονδίνο. Τα αίτια φυσικά ήταν βαθύτερα, γι’ αυτό και στις 18 Ιουνίου, αφού είχε ορίσει υπηρεσιακό πρωθυπουργό την προηγούμενη τον Π. Πιπινέλη, αναχώρησε για τη Γενεύη, από όπου επανήλθε δύο μήνες αργότερα προκειμένου να ηγηθεί της προεκλογικής εκστρατείας του κόμματός του ενόψει των εκλογών της 3ης Νοεμβρίου 1963.
Κι άλλη αλλαγή
Στη Βουλή οι αντιπαραθέσεις για τα τεχνικά ζητήματα των εκλογών ήταν συνεχείς και ακατάπαυστης έντασης. Η αντιπολίτευση έθετε ως προϋπόθεση την επαναφορά της απλής αναλογικής, πετυχαίνοντας τουλάχιστον να παραμείνει, με επουσιώδεις αλλαγές, το ισχύον σύστημα. Έτσι λοιπόν ο νέος νόμος (ν. 4322/1963) περιορίστηκε σε δευτερεύουσας σημασίας θέματα και η Ένωση Κέντρου, με 42,4%, υπερίσχυσε της ΕΡΕ (39,37%) εκλέγοντας 138 βουλευτές. Ο Καραμανλής αποχωρεί για δεύτερη φορά και θα παραμείνει στο Παρίσι έως το βράδυ της 23ης Ιουλίου 1974. Ο Γεώργιος Παπανδρέου επανήλθε στην εξουσία, λαμβάνοντας ποσοστό 52,72% στις επαναληπτικές εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964. Επρόκειτο για τη μαζικότερη μεταστροφή του εκλογικού σώματος, το οποίο 1,5 χρόνο αργότερα είδε την κυβέρνηση να καταρρέει, τους μεταβατικούς πρωθυπουργούς να διαδέχονται ο ένας τον άλλον αστραπιαία και, τελικώς, τα χαράματα της 21ης Απριλίου 1967 άκουσε τις ερπύστριες των τανκς στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας.
Εκλογές ξανάγιναν στις 17 Νοεμβρίου 1974, με κυριότερο αίτημα την επαναφορά στη δημοκρατική ομαλότητα που τόσο πολύ διασαλεύτηκε από τους πραξικοπηματίες και τα πολιτικά παιχνίδια σε βάρος της λαϊκής βούλησης.
