Δημοσιεύτηκε στην έντυπη εφημερίδα Today Press
του Ανδρέα Μαζαράκη
Όπως συνέβη με όλες τις πλευρές του πολέμου, ο τρόπος που το Ράιχ μεταχειρίστηκε τις ανατολικές κτήσεις του κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν ασύγκριτα σκληρότερος από ό,τι μεταχειρίστηκε τα κατεχόμενα εδάφη στη Δύση. Όταν ένας νεαρός Αμερικανός που ζούσε στην Αθήνα ρώτησε Γερμανούς στρατιώτες σχετικά με τη δεινή κατάσταση του επισιτισμού στην Ελλάδα, έλαβε την απάντηση: «Ω, δεν έχεις δει τίποτα ακόμα. Στην Πολωνία πεθαίνουν 600 άνθρωποι κάθε μέρα από πείνα».
Αν οι ελλείψεις τροφίμων στην Ολλανδία και στην Ελλάδα αποτελούσαν απλώς ένα σύμπτωμα του πολέμου, στην ανατολική Ευρώπη ήταν ένα από τα κύρια όπλα της Γερμανίας. Οι Ναζί δεν είχαν πρόθεση να προσπαθήσουν να θρέψουν τον σλαβικό πληθυσμό της Ευρώπης. Σχεδόν εξαρχής σκόπευαν να τον αφήσουν να λιμοκτονήσει μέχρι θανάτου. Ο σκοπός της εισβολής στην Πολωνία και στην ΕΣΣΔ ήταν να απελευθερωθεί ζωτικός χώρος για Γερμανούς άποικους, και να τους παρασχεθεί καλλιεργήσιμη γη για να εφοδιάζουν το υπόλοιπο Ράιχ, και Ιδίως τη Γερμανία, με τρόφιμα.
Σύμφωνα με το αρχικό τους σχέδιο για τις ανατολικές περιοχές, το Generalplan Ost, περισσότερο από το 80% του πολωνικού πληθυσμού θα εκδιωκόταν από τη γη του, ακολουθούμενο από το 64% των Ουκρανών και το 75% των Λευκορώσων. Στα Τέλη όμως του 1942, κάποιοι μέσα στη ναζιστική ιεραρχία πίεζαν για τη «φυσική εξόντωση» ολόκληρου του πληθυσμού — όχι μόνο των Εβραίων, αλλά των Πολωνών και των Ουκρανών επίσης. Το κύριο όπλο αυτής της προτεινόμενης γενοκτονίας, η οποία επισκίαζε το Ολοκαύτωμα ως προς την κλίμακα της φιλοδοξίας της, θα ήταν η πείνα.
H λιμοκτονία της ανατολικής Ευρώπης ξεκίνησε στην Πολωνία. Νωρίς το 1940 η μερίδα τροφής για τις κύριες πόλεις της Πολωνίας τέθηκε σε λίγο πάνω από 600 θερμίδες, αν και αυξήθηκε αργότερα όταν οι Ναζί συνειδητοποίησαν ότι χρειάζονταν πολωνικά εργατικά χέρια. Καθώς η σύρραξη εξαπλωνόταν ανατολικά, η λιμοκτονία των αμάχων χειροτέρευε. Έπειτα από την εισβολή στην ΕΣΣΔ, οι Ναζί σχεδιαστές επέμεναν ότι ο στρατός θα έπρεπε να τρέφεται μόνος του επιτάσσοντας όλα τα τοπικά αποθέματα τροφίμων, και αποκλείοντας τελείως τις ουκρανικές πόλεις από τον εφοδιασμό.
Οποιοδήποτε περίσσευμα τροφίμων που θα μαζευόταν κατ’ αυτό τον τρόπο θα στελνόταν στη Γερμανία — το Κίεβο, το Χάρκοβο και το Ντνιπροπετρόφσκ στο μεταξύ θα αφήνονταν να λιμοκτονήσουν. Στην κατάρτιση αυτού του σχεδίου, οι ηγέτες του στρατού μιλούσαν ανοιχτά για 20 έως 30 εκατομμύρια πιθανούς θανάτους από το λιμό. Ευρισκόμενος σε απόγνωση, ολόκληρος ο πληθυσμός υποχρεωνόταν να στραφεί για φαγητό στη μαύρη αγορά, ενώ συχνά έπρεπε να πεζοπορεί εκατοντάδες χιλιόμετρα για να το βρει.
Οι άνθρωποι στην ύπαιθρο γενικά περνούσαν καλύτερα από ό,τι εκείνοι στις πόλεις. Για παράδειγμα, μόνο στο Χάρκοβο πιστεύεται ότι 70.000 έως 80.000 άνθρωποι πέθαναν από την πείνα. Στο τέλος, το ναζιστικό σχέδιο για τη λιμοκτονία των ανατολικών περιοχών σταμάτησε, ή τουλάχιστον επιβραδύνθηκε, διότι δεν είχε οικονομικό νόημα το να αφεθούν τόσοι σωματικά ικανοί εργάτες να πεθάνουν, όταν έλειπαν εργατικά χέρια από το Ράιχ. Και, σε κάθε περίπτωση, ήταν ένα σχέδιο ανεφάρμοστο. Ο εφοδιασμός των ουκρανικών πόλεων με τρόφιμα δεν μπορούσε να αποκοπεί έτσι απλά, οι κάτοικοι των πόλεων δεν μπορούσαν να εμποδιστούν να φύγουν στην ύπαιθρο και η μαύρη αγορά —που κυριολεκτικά κράτησε στη ζωή δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε ολόκληρη την Ευρώπη— ήταν αδύνατον να αστυνομευτεί.
Ωστόσο, για εκείνους που δεν ήταν σε θέση να ταξιδέψουν έως εκεί όπου υπήρχαν τρόφιμα, η πείνα ήταν τραγικά αναπόφευκτη. Το χειμώνα του 1941 ο γερμανικός στρατός πέτυχε να οδηγήσει σε θάνατο από πείνα 1,3 έως 1,65 εκατομμύρια Σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου. Στα γκέτο, δεκάδες χιλιάδες Εβραίοι πιστεύεται ότι είχαν λιμοκτονήσει, ακόμη και προτού ξεκινήσουν οι μαζικοί φόνοι. Κατά τη διάρκεια των 900 ημερών της πολιορκίας του Λένινγκραντ, περίπου από τους κατοίκους της πόλης έχασαν τη ζωή τους από την πείνα και από ασθένειες που σχετίζονταν μ’ αυτήν. Μόνο σ’ αυτή την πόλη πέθαναν από πείνα διπλάσιοι άνθρωποι απ’ ό,τι σε ολόκληρη την Ελλάδα κατά το λιμό.
Θα περίμενε κανείς πως η κατάσταση στον τομέα των τροφίμων θα βελτιωνόταν όταν ο πόλεμος τελείωσε, αλλά στην πραγματικότητα σε πολλά μέρη χειροτέρεψε. Τους μήνες αμέσως μετά την ανακήρυξη της ειρήνης, οι Σύμμαχοι πάλευαν απεγνωσμένα πλην ανεπιτυχώς να θρέψουν τα πεινασμένα εκατομμύρια της Ευρώπης. Η κανονική ημερήσια μερίδα στη Γερμανία έπεσε σε μόλις λίγο πάνω από τις 1.400 θερμίδες έως το τέλος του πολέμου, έως τον Σεπτέμβριο του 1945 είχε πέσει ακόμη περισσότερο, στις 1.224 θερμίδες, στη βρετανική ζώνη της Γερμανίας, και έως τον επόμενο Μάρτιο ήταν μόνο 1.104 θερμίδες. Στη γαλλική ζώνη η επίσημη μερίδα έπεσε κάτω από τις 1.000 θερμίδες στα τέλη του 1945 και παρέμεινε εκεί για τους επόμενους έξι μήνες.
Οι συνθήκες στην υπόλοιπη Ευρώπη δεν ήταν και πολύ καλύτερες, και σε πολλές περιπτώσεις ήταν χειρότερες. Έναν χρόνο μετά την απελευθέρωση της νότιας Ιταλίας, και αφότου είχε εισρεύσει στη χώρα βοήθεια 100 εκατομμυρίων δολαρίων, οι νοικοκυρές διαδήλωναν ακόμα • έντονα για τις τιμές των τροφίμων στη Ρώμη, και μία «πορεία πείνας» οργανώθηκε τον Δεκέμβριο του 1944 ως διαμαρτυρία για τις ελλείψεις.
Στο τέλος του πολέμου, σύμφωνα με μία αναφορά της UNRRA, οι διαδηλώσεις για τα τρόφιμα συνεχίζονταν σ’ ολόκληρη τη χώρα. H επίσημη μερίδα στη Βιέννη κυμαινόταν γύρω στις 800 θερμίδες για το μεγαλύτερο διάστημα του 1945. Στη Βουδαπέστη η μερίδα για τον Δεκέμβριο έπεσε σε μόλις 556 θερμίδες ημερησίως. Οι άνθρωποι στην πρώην Ανατολική Πρωσία κατέληξαν να τρώνε ψόφια σκυλιά που έβρισκαν στο πλάι του δρόμου. Στο Βερολίνο έβλεπε κανείς τα παιδιά να μαζεύουν χορτάρια από τα πάρκα για να φάνε, και στη Νάπολη όλα τα τροπικά ψάρια του ενυδρείου εκλάπησαν για να φαγωθούν.
Ως συνέπεια του έντονου και ευρύτατα διαδεδομένου υποσιτισμού υπήρξαν ξεσπάσματα ασθενειών σε ολόκληρη την ήπειρο. Η ελονοσία έκανε την επανεμφάνισή της στη νότια Ευρώπη, όπως και η φυματίωση σχεδόν παντού. Στη Ρουμανία τα περιστατικά πελάγρας, άλλης μιας ασθένειας που σχετίζεται με τον υποσιτισμό, αυξήθηκαν κατά 250%. Το πρόβλημα δεν ήταν μόνο ότι υπήρχε παγκόσμια έλλειψη τροφίμων, αλλά επίσης πως όσα τρόφιμα υπήρχαν δεν μπορούσαν να διανεμηθούν κανονικά. Έπειτα από έξι χρόνια πολέμου, η συγκοινωνιακή υποδομή της Ευρώπης είχε διαλυθεί.
Προτού τα τρόφιμα ταξιδέψουν αποτελεσματικά στις πόλεις της Ευρώπης έπρεπε να ανακατασκευαστεί το σιδηροδρομικό δίκτυο, να επιδιορθωθούν οι δρόμοι και να αποκατασταθεί η εμπορική ναυτιλία. Εξίσου κρίσιμο ήταν το να αποκατασταθούν ο νόμος και η Τάξη. Σε μερικά μέρη της Ευρώπης τα αποθέματα τροφίμων λεηλατούνταν σχεδόν αμέσως μόλις κατέφθαναν, αφήνοντας τις υπηρεσίες αρωγής ανήμπορες να διανείμουν ζωτικά εφόδια σε μέρη που τα είχαν περισσότερη ανάγκη.
Πολλοί Βρετανοί και Αμερικανοί στρατιώτες έφριτταν με όσα έβλεπαν όταν έφταναν στην Ευρώπη μετά την απελευθέρωση. Περίμεναν να δουν καταστροφή, και ίσως κάποιο βαθμό αποδιοργάνωσης που θα είχε προκληθεί από τον πόλεμο, αλλά ελάχιστοι απ’ αυτούς ήταν προετοιμασμένοι για τα επίπεδα στερήσεων που συναντούσαν. Ο Ρέι Χάντιν ήταν ένας αξιωματικός σε βρετανική μονάδα διαβιβάσεων όταν έφτασε στην απελευθερωμένη Ιταλία το φθινόπωρο του 1944.
Είχε συνηθίσει να βλέπει ζητιάνους στη Μέση Ανατολή, αλλά ήταν τελείως απροετοίμαστος για τα μπουλούκια που συνωστίζονταν γύρω από το τρένο με το οποίο ταξίδευε. Σε μία διασταύρωση δεν άντεξε να ακούει πλέον το θόρυβο από τους θρήνους τους κι έτσι έβαλε το χέρι του μέσα στις τσάντες του για να πετάξει στο πλήθος λίγα από τα τρόφιμα που του περίσσευαν. Αυτό που συνέβη στη συνέχεια τον σόκαρε ως τα κατάβαθα της ψυχής του:
Είναι ένα βάρβαρο λάθος το να πετάς τρόφιμα αδιακρίτως καταμεσής σε πεινασμένους ανθρώπους. Μετατράπηκαν αμέσως σε μία μάζα από κορμιά που πάλευαν για τα αγαθά που έπεφταν. Άντρες με κτηνώδη αποφασιστικότητα γρονθοκοπούσαν και κλοτσούσαν ο ένας τον άλλον για να βάλουν στο χέρι τις κονσέρβες. Οι γυναίκες άρπαζαν το φαγητό η μία από το στόμα της άλλης για να το βάλουν στα χέρια των παιδιών που κινδύνευαν να ποδοπατηθούν μέσα στη βία.
Καθώς το τρένο ξεκίνησε να φύγει τελικά από τη διασταύρωση, το πλήθος ακόμα πολεμούσε για τα λίγα ψίχουλα που του είχε πετάξει. Ο Χάντιν συνέχισε να το παρακολουθεί από το ανοιχτό παράθυρο, έως ότου οι σκέψεις του διακόπηκαν από έναν αξιωματικό που έσκυβε από τη διπλανή καμπίνα. «Τι κρίμα να πετάς όλο αυτό το φαγητό», είπε ο αξιωματικός. «Δεν ξέρεις ότι θα μπορούσες να έχεις την ομορφότερη γυναίκα εκεί κάτω απλώς με δύο από εκείνες τις κονσέρβες».
H λιμοκτονία ήταν ένα από τα δυσκολότερα και πιο επείγοντα προβλήματα στην άμεση μεταπολεμική περίοδο. οι συμμαχικές κυβερνήσεις το αντελήφθησαν αυτό ήδη από το 1943, και έκαναν τη διανομή τροφίμων πρώτη τους προτεραιότητα. Ακόμη όμως και οι πιο πεφωτισμένοι πολιτικοί και διοικητικοί έτειναν να θεωρούν το φαγητό ως απλώς μία φυσική ανάγκη. Είχε αφεθεί σ’ εκείνους που βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή, που είχαν άμεση επαφή με τους λιμοκτονούντες ανθρώπους, να αναγνωρίσουν ότι το φαγητό είχε επίσης και μία πνευματική διάσταση.
Η Κάθριν Χούλμε, υποδιευθύντρια ενός από τα πολλά στρατόπεδα εκτοπισθέντων ατόμων στη Βαυαρία, το αντιλαμβανόταν αυτό. Στα τέλη του 1945 έγραψε με μεγάλη θλίψη για τον αγώνα που γινόταν για τα δέματα του Ερυθρού Σταυρού στο στρατόπεδο Βίλντφλεκεν:
«Δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει ότι μερικές αστραφτερές μικρές κονσέρβες πάστας κρέατος και σαρδελών θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν σχεδόν μία οχλαγωγία μέσα στο στρατόπεδο, ότι σακουλάκια με τσάι Lipton, κονσέρβες καφέ Varrington House και μπάρες βιταμινούχας σοκολάτας θα μπορούσαν να τρελάνουν από πόθο τους άντρες. Αλλά έτσι συμβαίνει. Αποτελεί κι αυτό εξίσου μέρος της καταστροφής της Ευρώπης όσο και εκείνα τα σκελεθρωμένα ερείπια των κτιρίων της Φρανκφούρτης. Μόνο που αυτό είναι τα ερείπια της ανθρώπινης ψυχής. Είναι χίλιες φορές πιο οδυνηρό να το βλέπεις.»
