Η αλήθεια της επόμενης ημέρας (μέρος 1ο)

Δημοσιεύτηκε στην έντυπη εφημερίδα Today Press

του Ανδρέα Μαζαράκη

Αν οι συνθήκες για τους αιχμαλώτους των Δυτικών Συμμάχων ήταν άσχημες, εκείνες που βίωσαν οι αιχμάλωτοι πολέμου κρατούμενοι από τους Σοβιετικούς ήταν φρικτές — τόσο φρικτές, ώστε σχεδόν δεν αξίζει να γίνεται σύγκριση. Οτιδήποτε βίωναν οι αιχμάλωτοι πολέμου στα Rheinwiesenlagern συνέβαινε επίσης και στα σοβιετικά στρατόπεδα κράτησης, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα και για μεγαλύτερες χρονικές περιόδους. Επιπλέον, οι Γερμανοί αιχμάλωτοι υποχρεώνονταν συνήθως σε επίπονες πορείες προς τους τόπους κράτησής τους. Αυτές οι «πορείες θανάτου» διαρκούσαν συχνά μία εβδομάδα ή και περισσότερο, διάστημα κατά το οποίο συχνά στους αιχμαλώτους δε δινόταν τροφή, ούτε νερό. Από τα 3 εκατομμύρια αιχμαλώτους που συνέλαβαν οι Σοβιετικοί κατά τη διάρκεια του πολέμου, περισσότεροι από το ένα τρίτο πέθαναν στην αιχμαλωσία.

Στη Γιουγκοσλαβία η κατάσταση ήταν αναλογικά ακόμη χειρότερη: κάπου 80.000 αιχμάλωτοι πολέμου εκτελέστηκαν, λιμοκτόνησαν, στερήθηκαν ιατρική φροντίδα ή υποχρεώθηκαν σε επίπονες πορείες προς το θάνατό τους — δηλαδή δύο αιχμάλωτοι στους πέντε. Τέτοιοι αριθμοί θα ήταν αδιανόητοι στη Δύση. Μία ματιά στον Πίνακα 1 της σελίδας 173 επιβεβαιώνει ότι οι Γερμανοί στρατιώτες είχαν δίκιο που ανησυχούσαν τόσο πολύ μήπως συλληφθούν από τον Κόκκινο Στρατό ή τους παρτιζάνους που σχετίζονταν μ’ αυτόν.

Οι αιχμάλωτοι που συλλαμβάνονταν στα ανατολικά ήταν 90 φορές πιθανότερο να πεθάνουν από εκείνους που συλλαμβάνονταν στη Δύση. Υπάρχουν πολυάριθμοι λόγοι γιατί o φόρος θανάτου μεταξύ των αιχμαλώτων πολέμου στην Ανατολή ήταν τόσο υψηλός. Καταρχάς, τα μέσα ήταν πολύ σπανιότερα: οι Σοβιετικοί και οι σύμμαχοί τους είχαν βασιστεί σε πολύ μεγάλο βαθμό στις δυτικές δυνάμεις για να τους προμηθεύουν με τρόφιμα και υλικά καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, και ήταν αναμενόμενο ότι θα χρησιμοποιούσαν αυτά τα σπάνια εφόδια για τους δικούς τους ανθρώπους, και ιδίως τους στρατούς τους, προτού σκεφτούν να ταΐσουν αιχμαλώτους με τα ψίχουλα που απέμεναν.

Οι μεταφορές και οι υποδομές είχαν υποστεί πολύ μεγαλύτερες ζημιές στην Ανατολή απ’ ό,τι στη Δύση, και οι αποστάσεις που έπρεπε να διανυθούν με τα πόδια ήταν πολύ μεγαλύτερες: δεκάδες χιλιάδες αιχμάλωτοι στρατιώτες του Άξονα πέθαναν στις αναγκαστικές πορείες διαμέσου του αχανούς σοβιετικού και ανατολικοευρωπαϊκού τοπίου. Όταν σκέφτεται κανείς πόσο πικραμένοι μπορούσαν να είναι οι Ρώσοι νικητές, δεν αποτελεί έκπληξη που περισσότεροι αιχμάλωτοι πέθαναν από έκθεση στα στοιχεία της φύσης στα σοβιετικά στρατόπεδα απ’ ό,τι στα δυτικά.

Όλα αυτά όμως παρακάμπτουν το κύριο ζήτημα. Ο πρωταρχικός λόγος που τόσο πολλοί Γερμανοί αιχμάλωτοι πέθαναν στη σοβιετική αιχμαλωσία ήταν επειδή πρακτικά κανείς δεν τους φρόντιζε και δε νοιαζόταν για το αν ζούσαν ή αν πέθαιναν. Το απόλυτο μίσος για τη Γερμανία και τους Γερμανούς ήταν ενδημικό στη σοβιετική κοινωνία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Έως και την άνοιξη του 1945 οι Σοβιετικοί στρατιώτες είχαν υποβληθεί στην πιο έντονη προπαγάνδα μίσους, που δαιμονοποιούσε τους Γερμανούς και τη Γερμανία με κάθε δυνατό τρόπο.

Η εφημερίδα του σοβιετικού στρατού Κράσναγια Ζβέζντα δημοσίευε ποιήματα του Αλεξέι Σκούρκοφ με τίτλους όπως «Μισώ», του οποίου ο τελευταίος στίχος έλεγε: «Θέλω να στραγγαλίσω καθέναν από δαύτους». Η Πράβντα τύπωνε ποιήματα του Κονσταντίν Σιμόνοφ όπως το «Σκότωσέ τον!» που δημοσιεύτηκε τη μέρα που έπεσε το Βοροσίλοφγκραντ και απευθυνόταν στους Ρώσους στρατιώτες:

… σκοτώστε κάθε Γερμανό, σκοτώστε τον αμέσως. Κι όποτε βλέπετε κάποιον, πάλι, πάλι, σκοτώστε τον.

Άλλοι συγγραφείς όπως ο Μιχαήλ Σολόχοφ και ο Βασίλι Γκρόσμαν έγραφαν επίσης βιτριολικές ιστορίες και αναφορές έτσι σχεδιασμένες ώστε να αυξάνουν το σοβιετικό μίσος για οτιδήποτε γερμανικό. Ήταν όμως ο Ίλια Έρενμπουργκ εκείνος που κατείχε μια ιδιαίτερη θέση στις καρδιές των Σοβιετικών στρατιωτών. Τα εμπρηστικά άσματα του Έρενμπουργκ στην Κράσναγια Ζβέζντα τυπώνονταν και μοιράζονταν χέρι με χέρι, και οι περισσότεροι στρατιώτες τα ήξεραν απέξω:

Οι Γερμανοί δεν είναι ανθρώπινα πλάσματα. Από τώρα και στο εξής η λέξη «Γερμανός» είναι για εμάς η χειρότερη βρισιά που μπορεί να φανταστεί κανείς. Από τώρα και στο εξής η λέξη «Γερμανός» μάς θέτει σε εγρήγορση. Δε θα ενθουσιαστούμε. Θα σκοτώσουμε. Αν δεν έχετε σκοτώσει τουλάχιστον έναν Γερμανό κάποια μέρα, έχετε σπαταλήσει αυτή τη μέρα. […]

Αν δεν μπορείτε να σκοτώσετε τον Γερμανό σας με μια σφαίρα, σκοτώστε τον με την ξιφολόγχη σας. Αν επικρατεί ηρεμία στον δικό σας τομέα του μετώπου, αν περιμένετε για τη μάχη, σκοτώστε στο μεταξύ έναν Γερμανό. […]

Αν σκοτώσετε έναν Γερμανό, σκοτώστε κι άλλον — δεν υπάρχει τίποτα πιο ευχάριστο από έναν σωρό γερμανικών πτωμάτων.

Η απανθρωποποίηση των Γερμανών αποτελούσε μόνιμο θέμα των γραπτών του Έρενμπουργκ. Ήδη από το καλοκαίρι του 1942 έγραφε:

Μπορεί κανείς ν’ αντέξει τα πάντα: την πανούκλα, την πείνα και το θάνατο. Δεν μπορεί όμως ν’ αντέξει τους Γερμανούς. […] Δεν μπορούμε να ζούμε όσο αυτά τα γκριζοπράσινα κοπρόσκυλα είναι ζωντανά. Σήμερα δεν υπάρχουν βιβλία. Σήμερα δεν υπάρχουν αστέρια στον ουρανό. Σήμερα υπάρχει μόνο μία σκέψη: σκοτώστε τους Γερμανούς. Σκοτώστε τους όλους και χώστε τους μέσα στη γη.

Αυτά τα «γκριζοπράσινα κοπρόσκυλα» απεικονίζονταν άλλες φορές ως σκορπιοί, ως αρουραίοι φορείς πανούκλας, ως λυσσασμένα σκυλιά, ακόμη και ως βακτίρια. Ακριβώς όπως η ναζιστική προπαγάνδα είχε απανθρωποποιήσει τους Σλάβους ως Untermenschen, υπανθρώπους, έτσι και η σοβιετική προπαγάνδα υποβίβαζε όλους τους Γερμανούς σε ζωύφια.

Ο αιμοδιψής τόνος τέτοιων γραφομένων δεν ήταν ιδιαίτερα διαφορετικός από μερικά πράγματα που διαδίδονταν σε άλλες χώρες, όπως ο εξορκισμός του Φιλίπ Βιανέ να σκοτώνονται Γερμανοί, συνεργάτες και αστυνομικοί στην κατεχόμενη Γαλλία. Σε αντίθεση όμως με την πλειονότητα των Γάλλων, οι Σοβιετικοί διέθεταν τη δυνατότητα να κάνουν τα λόγια τους πράξη σε τεράστια κλίμακα.

Έχει συχνά επισημανθεί πως αυτή η προπαγάνδα αποτέλεσε την κύρια αιτία του «οργίου εξολόθρευσης» που έλαβε χώρα από τη στιγμή που ο Κόκκινος Στρατός έφτασε σε γερμανικό έδαφος.27 Συνέβαλε όμως επίσης σε μεγάλο βαθμό στη μεταχείριση των Γερμανών στρατιωτών που συλλαμβάνονταν κατά τη μάχη.

Από τη στιγμή που οι Γερμανοί είχαν δείξει τόσο λίγη ανθρωπιά απέναντι στους δικούς τους αιχμαλώτους, πολλοί Ρώσοι ένιωθαν πως είχαν το δικαίωμα να τους ξεπληρώσουν με το ίδιο νόμισμα. Αμέτρητοι Γερμανοί τουφεκίστηκαν την ώρα που παραδίδονταν ή μετά, παρά τις διαταγές περί του αντιθέτου, και αμέτρητοι άλλοι σκοτώθηκαν από μεθυσμένους στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού που θεωρούσαν την εκδίκηση ως μέρος των νικητήριων πανηγυρισμών τους.

Κατά περιπτώσεις, οι Σοβιετικοί στρατιώτες έριχναν στην τύχη πυροβολισμούς σε φάλαγγες Γερμανών αιχμαλώτων για πλάκα — ακριβώς όπως είχαν κάνει οι Γερμανοί εις βάρος Σοβιετικών αιχμαλώτων το 1941. Στη Γιουγκοσλαβία επίσης, οι Γερμανοί αιχμάλωτοι εκτελούνταν για τα παραμικρά παραπτώματα, για τα ρούχα και τα αντικείμενά τους, για εκδίκηση, ή απλώς ως σπορ.

Θα πρέπει να θυμόμαστε πως δεν ήταν μόνο οι Γερμανοί στρατιώτες που πλήρωσαν το τίμημα, αν και οι Γερμανοί αιχμάλωτοι ήταν σίγουρα οι πιο πολυάριθμοι. Εβδομήντα χιλιάδες Ιταλοί αιχμαλωτίστηκαν επίσης από τον Κόκκινο Στρατό, πολλοί από τους οποίους δεν επέστρεψαν ποτέ στην πατρίδα τους.

Περισσότεροι από 309.000 Ρουμάνοι στρατιώτες θεωρήθηκαν ως αγνοούμενοι στο Ανατολικό Μέτωπο, αν και πόσοι επέζησαν αρκετό καιρό ώστε να γίνουν αιχμάλωτοι δεν είναι ακόμη γνωστό. Ούτε ήταν όλοι οι αιχμάλωτοι μάχιμοι — στην πραγματικότητα, είναι συχνά αδύνατον να ξεχωρίσουν οι πολίτες από τους στρατιώτες στις επίσημες στατιστικές.

Την επαύριο του πολέμου τουλάχιστον 600.000 Ούγγροι, τόσο πολίτες όσο και στρατιώτες, συνελήφθησαν σαρωτικά από τον Κόκκινο Στρατό, όχι για άλλο λόγο παρά γιατί είχαν τη λάθος εθνικότητα, και στάλθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας στη Σοβιετική Ένωση. Η κακομεταχείριση που υπέστησαν αυτοί οι άτυχοι αιχμάλωτοι ήταν εξίσου άσχημη με εκείνη που υφίσταντο οι καταναγκασμένοι εργάτες στη ναζιστική Γερμανία. Το πρώτο πράγμα που τους συνέβαινε ήταν ότι ληστεύονταν.

Οι Σοβιετικοί στρατιώτες είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τα ρολόγια, τις βέρες και άλλα τιμαλφή, αλλά διαδοχικές ομάδες πλιατσικολόγων έπαιρναν επίσης τα στρατιωτικά τους είδη, ακόμη και τα ρούχα τους. «Αλίμονο σε όποιον φορούσε ψηλές μπότες ιππασίας», έγραψε ο Ζόλταν Τοθ, ένας Ούγγρος γιατρός που αιχμαλωτίστηκε μετά την πτώση της Βουδαπέστης τον Φεβρουάριο του 1945. «Αν οι Ρώσοι εντόπιζαν έναν αιχμάλωτο με μπότες που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, τον έβγαζαν από τη γραμμή, του κάρφωναν μια σφαίρα στο κεφάλι και του έβγαζαν τις μπότες.

Η λεηλασία των λιγοστών υπαρχόντων τους σηματοδοτούσε το ξε-κίνημα μιας περιόδου στερήσεων που θα σκότωναν το ένα τρίτο απ’ αυτούς. Επιπλέον, αυτές οι στερήσεις ήταν συχνά εσκεμμένες. Αν οι αιχμάλωτοι των Αμερικανών δεν λάμβαναν κανονικές μερίδες τροφής, αυτό οφειλόταν συνήθως μόνο στην αποτυχία του εφοδιασμού.

Οι αιχμάλωτοι των Σοβιετικών, αντιθέτως, στερούνταν επίτηδες το φαγητό και το νερό, αρχικά από τα στρατεύματα που τους αιχμαλώτιζαν, μετά από τους φρουρούς που τους μετέφεραν και τελικά από το προσωπικό των στρατοπέδων όπου κατέληγαν.

Ένα τέλειο παράδειγμα αυτού δίδεται από τον Χανς Σουτς, έναν στρατιώτη που συνελήφθη στην ανατολική Γερμανία από τους Σοβιετικούς στο τέλος του πολέμου. Κατά τη μακρά πορεία του προς ανατολάς στην αιχμαλωσία, πολλοί από τους ντόπιους κατοίκους εμφανίζονταν με πρόχειρο φαγητό ή με κανάτες με γάλα. «Οι φρουροί ωστόσο έδιναν αυστηρές εντολές να μην αγγίξουμε τίποτα. Πυροβολούσαν τα τσουκάλια και τις κανάτες και το προσφάι. Το γάλα και το νερό τα έχυναν στο έδαφος και τα ψωμιά τα πετούσαν στον αέρα και τα ‘ριχναν στο χώμα. Δεν τολμούσαμε ν’ αγγίξουμε τίποτα». (~Schuetz, Hans A.D., Davai, Davai: Memoir of a German Prisoner of World War II in the Soviet Union (Τζέφερσον, Βόρεια Καρολίνα και Λονδίνο: McFarland & Co., 1977, σελ. 21)

Πίνακας 1: θάνατοι μεταξύ των αιχμαλώτων πολέμου

(~WernerRatza, “Anzhal und Arbeitsleistungen der deutschen Kriegsgefangenen”)

* Οι αριθμοί περιλαμβάνουν στρατόπεδα που λειτουργούσαν στην ηπειρωτική Ευρώπη.