Υπάρχει μια φράση που περιγράφει με ακρίβεια την ελληνική περιπέτεια των τελευταίων δεκαετιών. Όλα σ’ αυτόν τον τόπο αλλάζουν κι όλα τα ίδια μένουν. Το πολιτικό σύστημα ανακυκλώνεται, οι κυβερνήσεις εναλλάσσονται, τα κόμματα αλλάζουν ονόματα, σλόγκαν και λογότυπα, μα ο σκληρός πυρήνας της ελληνικής πραγματικότητας παραμένει αναλλοίωτος. Η μόνη πραγματική αλλαγή που συμβαίνει με συνέπεια, η μόνη καμπύλη που δεν κάνει κύκλους, είναι η πληθυσμιακή. Είμαστε όλο και λιγότεροι. Και σ’ αυτό δεν υπάρχει καμία επιστροφή.
Αν κοιτάξει κανείς τα τελευταία σαράντα χρόνια, η Ελλάδα θυμίζει ρόδα λούνα παρκ. Ανεβαίνει με φόρα, μετά γυρίζει ανάποδα και ξαναβρίσκεται στο ίδιο σημείο. Στη δεκαετία του ’80 και του ’90 ζήσαμε την ψευδαίσθηση της ατελείωτης προκοπής. Δανεικά λεφτά, επιδοτήσεις, εύκολο χρήμα και μια κοινωνία που άρχισε να πιστεύει πως το «λίγο απ’ όλα» ήταν μόνιμο δικαίωμα. Τα είχαμε σχεδόν όλα, καταναλωτικά αγαθά, βεβαιότητα ότι το κράτος θα πληρώνει τα πάντα, έναν πολιτισμό του «δικαιούμαι» χωρίς το παραμικρό άγχος για το «παράγω».
Ύστερα ήρθε η χρεοκοπία. Το σοκ ήταν τεράστιο. Μισθοί και συντάξεις κόπηκαν, τα επιδόματα έγιναν όνειρο, οι «σιγουράντζες» έπαψαν να είναι τόσο σίγουρες. Και όμως, αντέξαμε. Με γκρίνια, με οργή, με μετανάστευση χιλιάδων νέων, αλλά αντέξαμε.
Στη συνέχεια ήρθε η «κανονικότητα». Σιγά-σιγά ξαναφτιάξαμε αφηγήματα σταθερότητας, μπήκαμε σε έναν ρυθμό, πήραμε ανάσα. Και μόλις η ανάσα έγινε κανονική αναπνοή, άρχισε ξανά το παράδοξο. Θέλουμε όλα όσα είχαμε πριν, κι ακόμα περισσότερα. Οι περικοπές που αντέξαμε έγιναν πάλι αφόρητες, οι υποχωρήσεις που δεχτήκαμε προσωρινά μετατράπηκαν σε «ανεπίτρεπτες». Λες και η κρίση ήταν μια παρένθεση που κλείνει αυτόματα με ένα «καλά, ας επιστρέψουμε τώρα εκεί που ήμασταν». Πάλι «τα δικαιούμαστε, όλα» και τα απαιτούμε φυσικά.
Η πολιτική που ανακυκλώνεται
Αυτός ο φαύλος κύκλος δεν είναι μόνο κοινωνικός. Είναι και πολιτικός. Τα κόμματα που σήμερα υπόσχονται «ριζική αλλαγή» είναι τα ίδια που χθες κατηγορούσαν οι πολίτες για ψέματα και φαυλότητα. Οι κυβερνήσεις υπόσχονται «μεταρρυθμίσεις», αλλά στην πρώτη κοινωνική πίεση κάνουν πίσω. Η αντιπολίτευση φωνάζει «να φύγουν οι άλλοι», χωρίς να λέει τι θα κάνει αν έρθει η ίδια.
Η κοινωνία συμμετέχει σε αυτήν την παράσταση με τον δικό της ρόλο. Θέλει μεταρρυθμίσεις, αλλά όχι όταν θίγονται τα δικά της συμφέροντα. Θέλει αξιοκρατία, αλλά τηλεφωνεί για να βολευτεί το παιδί. Θέλει λιγότερους φόρους, αλλά και περισσότερες παροχές. Θέλει Ευρώπη, αλλά συντάσσεται με τις αντιευρωπαϊκές δυνάμεις. Θέλει ειρήνη, αλλά φωνάζει «ενδοτισμό» σε κάθε απόπειρα εξομάλυνσης.
Έτσι, οι ίδιες αντιφάσεις που ταλαιπώρησαν τους Έλληνες του ’60 και του ’70, ταλαιπωρούν και τους σημερινούς. Και πιθανότατα θα ταλαιπωρούν και τους επόμενους.
Το πολιτισμικό τέλμα
Κοινωνικά και πολιτισμικά, δεν δείχνουμε να γινόμαστε καλύτεροι. Το Διαδίκτυο μας έδωσε πληροφόρηση, αλλά κι έναν απέραντο σκουπιδότοπο όπου ανθίζει η θεωρία συνωμοσίας και η ύβρις. Η τηλεόραση γέμισε ριάλιτι, τα social media γέμισαν καβγάδες, και η δημόσια σφαίρα βούλιαξε στην τοξικότητα.
Οι προσωπικότητες κύρους σπανίζουν. Η εμπιστοσύνη σε θεσμούς, ΜΜΕ, κόμματα, ακόμα και στην ίδια τη Δικαιοσύνη, βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση. Και εκεί όπου κάποτε υπήρχαν πρόσωπα που λειτουργούσαν ως «τοτέμ», τώρα υπάρχει σχεδόν ηδονή στο γκρέμισμά τους.
Οι οικογένειες ανατρέφουν παιδιά που μαθαίνουν ότι δικαιούνται αυτονοήτως να κατέχουν τα πάντα, δίχως κόπο. Οι γιοί και οι θυγατέρες της χαμηλής οικονομικής τάξης είναι εξοργισμένοι, το ίδιο και οι γόνοι της υψηλής. Στις πλατείες των ανήλικων συμμοριών, η Ελλάδα του 2025 αναστενάζει. Στα βοσκοτόπια της θεωρείται κανονικό να δηλώνονται πενταπλάσια πρόβατα απ’ όσα βόσκουν, στην αστυνομία κανονικότερο να συνυπάρχουν οι ένστολοι με τις συμμορίες, στα μοναστήρια κανονικότατο να ξεπουλιούνται οικόπεδα και ιερές εικόνες.
Η Ελλάδα μοιάζει με κοινωνικό σκαντζόχοιρο. Βγάζει αγκάθια σε όλα, δεν ξέρεις από πού να τον πιάσεις, ούτε καν αν θέλει πραγματικά να τον πιάσεις.
Το μόνο που αλλάζει στ’ αλήθεια
Μέσα σε όλους αυτούς τους κύκλους, υπάρχει όμως ένα στοιχείο που δεν κάνει στροφή πίσω. Ο πληθυσμός. Σιγά-σιγά, σταθερά, αμείλικτα, λιγοστεύουμε.
Το 1980 ήμασταν σχεδόν 10 εκατομμύρια, νέοι, αισιόδοξοι, με γεννητικό ρυθμό που κρατούσε τις οικογένειες ζωντανές. Το 2025 είμαστε περίπου 10,3 εκατομμύρια, αλλά γηρασμένοι, με αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων, με χιλιάδες νέους να έχουν φύγει στο εξωτερικό. Σε λίγες δεκαετίες, με τα σημερινά δεδομένα, ο πληθυσμός θα πέσει κάτω από τα 8 εκατομμύρια.
Αυτό δεν είναι πολιτική κρίση που θα περάσει. Δεν είναι φούσκα που θα σκάσει. Δεν είναι κύκλος που θα ξαναγυρίσει. Είναι μαθηματική πορεία προς τη συρρίκνωση. Και αν συνεχίσουμε έτσι, ο τόπος αυτός μπορεί να έχει μνημεία, ήλιο και θάλασσα, αλλά θα του λείπουν οι άνθρωποι που θα τα χαίρονται.
Η σκληρή αλήθεια είναι ότι μπορούμε να επιβιώσουμε με χρεοκοπίες, με πολιτικές κρίσεις, ακόμα και με αυταπάτες. Αυτό που δεν μπορούμε να αντέξουμε είναι να λιγοστέψουμε τόσο ώστε να μη βγαίνει καν η κοινωνία μας. Και αυτή η προοπτική είναι μπροστά μας.
Αν δεν ανατρέψουμε τη δημογραφική καθίζηση, όλα τα άλλα θα είναι δευτερεύοντα. Τι νόημα έχει να τσακωνόμαστε για το αν θα πάρουμε λίγο περισσότερα ή λίγο λιγότερα, αν στο τέλος απλώς δεν θα υπάρχει εκείνος που θα τα πάρει; Τι νόημα έχει να μιλάμε για ανάπτυξη, αν δεν θα υπάρχουν αρκετοί νέοι για να την υλοποιήσουν;
Κύκλοι και σιωπηλή γραμμή
Οι κύκλοι της πολιτικής και της κοινωνίας μας κουράζουν, αλλά επαναλαμβάνονται. Η διαφθορά, οι αντιφάσεις, οι κρίσεις, οι επιθυμίες για τα πάντα , όλα αυτά θα τα ξαναδούμε, με άλλο όνομα, άλλη κυβέρνηση, άλλη γενιά. Είναι σαν τις εποχές, αλλάζουν για να ξανάρθουν.
Αλλά κάτω από τους κύκλους τρέχει μια σιωπηλή ευθεία γραμμή. Η μείωση του πληθυσμού. Αυτή δεν κάνει ζιγκ-ζαγκ, δεν παίζει. Είναι σταθερά καθοδική. Και αν δεν το καταλάβουμε εγκαίρως, μια μέρα θα κοιτάξουμε γύρω μας και θα δούμε ότι όλα μπορεί να μένουν ίδια, αλλά οι Έλληνες θα έχουν γίνει μια μικρή μειονότητα στον ίδιο τους τον τόπο.
«Όλα σ’ αυτόν τον τόπο αλλάζουν κι όλα τα ίδια μένουν.» Το ξέρουμε, το ζούμε, το αναπαράγουμε. Το μόνο που αλλάζει στ’ αλήθεια είναι ότι γινόμαστε λιγότεροι. Κι αυτό, αν δεν μας ταρακουνήσει, δεν θα χρειαστεί καμία χρεοκοπία, καμία κρίση, κανένας πόλεμος για να μας εξαφανίσει από τον χάρτη. Θα το κάνουμε μόνοι μας.
